Laat dat geld nou eens los

Column geschreven voor het magazine van “Second Sight”.

Tijdens het dieptepunt van de economische crisis is ook het zwarte pieten begonnen. Politici haasten zich om de schuld te leggen bij de politieke geaardheid van hun tegenstanders en de gemiddelde consument wijst hoofdschuddend naar de grote banken die het in de afgelopen eeuwen opgebouwde vertrouwen in zeer korte tijd hebben verspild. Vertrouwen komt te voet en gaat te paard.

Maar is het vertrouwen in de bank als instituut verloren, of gaat deze vertrouwensbreuk verder? Is er een scheur in het vertrouwen in het monetaire stelsel in het algemeen opgetreden? Zijn we na de agrarische economie (handen), na de industriële economie (grondstoffen), de handelseconomie (goederen), de diensten-economie (services) kenniseconomie (informatie), netwerk economie (realties) nu aanbeland in de sociale economie (waarden)? Het eerste ruilmiddel dat niet uit te drukken in een tastbare eenheid zoals manuren, paardenkrachten, goud, olie, addressenboek of databases?

Onbetaald werk is al zo oud als de wereld. Misschien wel ouder dan het oudste beroep ter wereld. Toch lijkt er de afgelopen 10 jaar niet eerder zoveel geëxperimenteerd te zijn met het loslaten van geld als uiteindelijke afreken-eenheid. Op het moment dat er gedeeld of vermenigvuldigd wordt, is er altijd een uitkomst. Maar geld lijkt een factor te zijn, geen schaal.

Je kunt denken aan duizenden vrijwilligers die werken aan Firefox, een rechtstreekse concurrent voor de Internet Explorer van Microsoft. Daar waar Bill Gates destijds 10.000 programmeurs liet werken aan zijn product, kan Firefox rekenen op de inzet van meer dan 250.000 programmeurs. En die mensen werken niet omdat ze betaald worden door Firefox, maar omdat ze vinden dat er een beter product dan Internet Explorer moet komen.

Maar als niemand betaalt wordt. Hoe reken je dan af in zo’n sociale economie? Uiteindelijk is het lastig om je hypotheek maandelijks af te lossen met brokjes sociaal kapitaal. Hieronder een aantal voordelen van situaties waarin geld geen rol speelt, maar wel winst gemaakt wordt.

1. Tijdwinst

Allereerst wil ik een hardnekkig misverstand uit de weg helpen. “Tijd is geld” is de grootste onzin ooit bedacht. Je wilt niet weten hoeveel mensen tijdens hun declarabele uren zitten te niksen, of hoeveel mensen avonden en weekeindes onbetaald vrijwilligerswerk doen. De quasi wiskundige vergelijking dat tijd en geld hand in hand zouden gaan, gaat niet op. Het is eerder andersom: “geld kost tijd”. Ideeën zijn als energie. Ze vloeien van persoon naar persoon en met de juiste groep mensen neemt de hoeveelheid energie toe. Dat gaat goed totdat iemand een spreadsheet opent en de vraag stelt “hoe we daar geld mee gaan verdienen”. Op dat moment stopt de flow, ebt de energie weg. Vervolgens gaan een aantal rekenmeesters wekenlang in excel de essentie van het idee weg schrapen totdat er een idee overblijft dat vergelijkbaar is met iets dat al een keer eerder was mislukt. Dingen gaan gewoon moeizamer wanneer er geld in het spel is.

2. Rechtvaardigheid

In de inleiding gaf ik het voorbeeld van Firefox, een product dat werd gemaakt door duizenden programmeurs die daar niet voor betaald werden. De software die zij ontwikkelden werd beschikbaar gemaakt door middel van  een open source licentie. Iedereen kan de code inzien en suggesties doen ter verbetering ervan. Dit in tegenstelling tot Microsoft dat de broncode juist afschermt om geen productgeheimen aan concurrent te geven. Microsoft hoopt daarmee de browser jarenlang in dezelfde staat te houden en hem financieel gezien uit te melken. Doordat Firefox de boel open gooit en gratis maakt, is het een product geworden dat elke dag iets beter en daarmee waardevoller wordt.  De gebruikers zijn de makers geworden, omdat ze vonden dat ze een beter product verdienden. “Verdienden” op een andere manier dan Gates destijds voor ogen had.

3. Reputatie

Er wordt wel gesteld dat er in de toekomst nog maar twee dingen schaars zijn: aandacht en reputatie. Het tekort aan aandacht is een rechtstreeks gevolg van de ongelooflijke druk die er op onze tijd staat en de hoeveelheid partijen die erom vechten. Reputatie is schaars omdat dat een van de weinige dingen is die je niet kan kopen. Iedereen met een internetaansluiting kon Twitteren dat het kabinet gevallen was, maar het werd pas waarheid toen Frits Wester zijn Tweet plaatste. Maar waarom zou geld een reputatie dan juist in de weg staan? Laat ik dit illustreren met een voorbeeld van TEDxAmsterdam.

Afgelopen jaar heb ik met een groep vrijwilligers een congres georganiseerd: TEDxAmsterdam. Volledig gebaseerd op sociaal kapitaal. Niemand kreeg betaald, niemand kon een kaartje kopen. Toch wilde iedereen komen. Het event was een succes, had een wachtlijst van 4500 mensen en werd door vakblad High Profile genomineerd als event van het jaar. Tijdens de voorbereidingen hebben 14 mensen hun hart en ziel gelegd in het programmaboek. Onder hen waren fotografen, kunstenaars, drukkers, tekstschrijvers, vertalers, project manager, drukkers enzovoort. Vanaf het begin was duidelijk dat niemand betaald zou worden, dus niemand hield zijn uren bij. Omdat het geen ‘gewone’ opdracht was, heeft iedereen extra zijn best gedaan, was er sprake van synergie en werd het boek een juweel van een creatieve productie. Eerder dit jaar won dit boek een European Design Award. En het mooie is, zo’n award kun je niet kopen. Aan deze opdracht hebben de meeste van de 14 mensen nu mooie opdrachten overgehouden die hen daadwerkelijk geld opleveren. Waarom? Ze hebben een onbetaalbare reputatie gekregen dankzij onbetaald werk.

Voorspel ik nu dat we binnenkort zonder geld door het leven gaan? Dat pin-automaten geen euro-biljetten maar tarotkaarten uit zullen spugen? Nee, niet van de een op de andere dag. Ik ben wel van mening dat we in een transitie-fase zitten. Immers, het stenen tijdperk hield niet op te bestaan omdat de stenen op waren. Zo zullen we echt nog wel even met stukjes metaal en bedrukte papiertjes in de weer blijven voordat we echt met elkaar waarden en waarde gaan uitwisselen.